بی همه چیز واقعیت را تصویر می نماید یا تحریف؟ ، حسین لامعی و امیررضا مافی از تاریک و روشن بی همه چیز می گویند - وبلاگ پریها

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران- رعنا مقیسه؛ فیلم جدید محسن قرایی در اولین روز جشنواره سی و نهم روی پرده رفت و توانست در ذهن و قلم منتقدان و رسانه ها جا باز کند. بی همه چیز که به گفته محسن قرایی بر اساس اقتباسی از نمایشنامه دیدار زن ساخورده ساخته شده، تصویری از یک جامعه در مکان و زمانی نامشخص برای مخاطب تصویر می نماید که در آن قهرمان/ضد قهرمان فیلم به دست مردم و البته در نهایت خودش قربانی می شود و مردم را در آن ناکجا به تندباد نقد می گیرد.

جدا از مفهوم شاخص نقد به مردم در سراسر فیلم به عنوان انسان هایی منفعت طلب و سودمحور که در وضع فقر و برای سود شخصی حاضر به قربانی کردن حقیقت هستند، فیلم جا به جا به وضع سیاسی موجود کنایه می زند. تکیه پرانی های سیاسی و کاراکتر های تماما خاکستری فیلم، بدون شخصیتی روشن باعث شده تا نظرات متفاوتی درباره بی همه چیز وجود داشته باشد. در میز نقد دانشجو همراه با منتقدان سینما به بی همه چیز پرداختیم.

حسین لامعی مستندساز، نویسنده و منتقد سینما متعقد است: بی همه چیزِ محسن قرایی شوکه نماینده و غیرمنتظره بود، و جهش عظیمی برای قرایی محسوب می شود. لامعی می گوید: بی همه چیز، فیلم کاملی نیست و ضعف های کوچک و عظیم خود را دارد، اما این فیلمی است که روی پای خودش می ایستد و هویتی مستقل از اقتباسی که انجام داده پیدا میکند و حتی در نسبتِ تاریخ سینمای ایران، حامل نگاه بسیار مهمی است.

حسین لامعی در ادامه گفت: ما در کشوری زندگی می کنیم که همه جریان ها؛ سیاسی، ادبی یا اجتماعی، مردم را حامی خودشان محسوب می نمایند. هر چهره سیاسی یا هر جریانی معتقد است که مردم پشت سر آن ها هستند و موافق فکر و فعل آن ها. و به همین دلیل، مردم را به موجوداتی مقدس تبدیل نموده ایم که بگوییم این موجودات مقدس، حامی ما هستند. به گونه ای مبهم از لفظ مَردم استفاده می کنیم که گویا مردم جماعتی هستد که در گوشه ای دورافتاده از این سرزمین زندگی می نمایند و ما آن ها را نمی بینیم و نمی دانیم چه کسانی هستند، فقط می دانیم که موجودات مقدسی هستند. در حالی که مردم خود ما هستیم. ما آدم های خوب، ما آدم های بد و سالم و ناسالم. افرادی سالم با اشتباهاتی فراوان؛ و افراد بد با کارهایی مثبت. ولی خب، ما در فکر و سینمایمان با خط کشی های پوسیده، همه چیز را قطب بندی می کنیم. بی همه چیز، جزو معدود فیلم های تاریخ سینمای ایران است که دچار قطب بندی های کلیشه ای و قدّیس سازی از مردم نمی شود. تیغ نقد را نه با تحقیر و از دیده بالا و متفرعن، بلکه به نگاهی کاملا انسانی، به سمت توده های مردم می برد.

این منتقد سینما در ادامه اضافه نمود: بی همه چیز به شدت انسانی به موضوع اش نگاه می نماید و نشان می دهد که وقتی گرسنگی بر مردم غالب شود، چگونه جامعه سقوط می نماید. من این نگاه را تحسین می کنم. شجاعانه و رادیکال است. آن هم در سرزمینی که همواره ایام، همگی ما، ضعف و بدی را در دیگران دیده ایم. همواره فکر نموده ایم که عده ای خارج از ما وجود دارند که بد و زشت و پلید هستند. هیچ وقت فکر نکردیم که شاید بخشی از مسائل از خود ما باشد. از جانب خود ما مردم. اصلا اگر ضعفی در جاهای بسیاری وجود دارد، مگر از بیرون ما آمده؟ مگر می شود ملتی خود تماما فرشته باشد، و همه گناهان و نابسامانی ها به گردن دیگران؟ چه به گردن جریان روشنفکری، و چه به گردن سیستم؟! این فریب دادن خود است.

حسین لامعی در ادامه عنوان داشت: در تاریخ سینمای ایران هم ما معمولا گناه را به گردن دیگران انداختیم، اما این فیلم صراحتاً می گوید که بخشی از گناه به گردن خود ماست. به گردن خود ما مردم. این اندیشه، اندیشه درستی است. به سود آینده این سرزمین است. فیلمساز نیز تا سرانجام می رود و تخفیف نمی دهد. حرفش را پس نمیگیرد و شخصیت اصلی را نجات نمی دهد.

این سینمایی نویس در بخش دیگری از سخنان خود گفت: نکته بعدی، کارگردانی بسیار خوب محسن قرایی است. فیلمبرداری دقیق و موسیقی سطح بالای فیلم، در کنار بازی های منسجم و به اندازه، فضایی میسازد که بعضاً یادآور آثار تورناتوره است. به خصوص بازی پرویز پرستویی و هدیه تهرانی که هر دویشان اینجا درخشان اند. این فیلم، جزو بهترین بازی های پرستویی در کارنامه پُربار اوست، و قطعا بهترین نقش آفرینی او در یک دهه اخیر است.

در خصوص هدیه تهرانی اما گفتن کمی سخت است. زیرا بحث راجع به او احتیاج به توضیحات فراوان دارد. کوتاه و فشرده اگر بگویم، هدیه تهرانی تبدیل به بازیگری شده است که کاریزمایش مخاطب را تحت تاثیر قرار می دهد. احتیاج به بازی چندانی نیست، احتیاج به اکت های عجیب و غریبی هم نیست. همین بودنِ هدیه تهرانی جلوی دوربین کافیست تا پرده سینما تحت تاثیر او قرار بگیرد. بخشی از این موضوع به چهره و شمایل و قدرت بازیگری هدیه تهرانی برمی شود، بخش مهم دیگرش به کاریزمای ذاتی او بازمی شود، و بخشی به ذهنیتی که مخاطب از ایشان دارد. همین میشود که هدیه تهرانی حتی در لحظاتی که نه دیالوگی دارد و نه اکت و حرکتی، و فقط آرام در گوشه ای قاب دوربین قرار گرفته است، باز چشم مخاطب را به سوی خود می کشد. در تاریخ سینمای ایران شاید از انگشتان یک دست کمتر هستند بازیگرانی که به چنین جایگاهی دست یافته اند.

لامعی در پاسخ به این سوال که با وجود نبود شخصیت های سفید در بی همه چیز، آیا فیلم قصد سیاه نمایی دارد، گفت: آدم های فیلم بی همه چیز، شاید سفید نباشند، اما هیچکدام شان سیاه نیز نیستند. انسان اند. مثل همه ما. به کاراکتر هادی حجازی فر نه میتوان گفت فرشته، نه میتوان گفت دیو. او هنوز با خودش در کنکاش و بحران است. شاید بتوان گفت تنها شخصیت منفی این فیلم بابک کریمی(دکتر) است؛ ولی مابقی همه، با شخصیت پرستویی همدلی می نمایند.

اگر به دنبال شخصیت های روشن و زیبا می گشت نیز کاراکتر پدرام شریفی (معلم)، لاله مرزبان (آسیه) و مهتاب نصیرپور (نسرین) را می توانید بیابید. که البته آن ها نیز اشتباهات خود را دارند. باز همچون همه ما. آدم های فیلم بی همه چیز، بد نیستند، اما به دلیل فقری که سیطره اش را در سراسر روستا می بینم، در حال دست و پا زدن و فرو رفتن در منجلاب هستند. من حتی خود هدیه تهرانی (لیلی) فیلم را سیاه نمی بینم. اتفاقا کاراکتر غریب و پیچیده ای است.

این منتقد سینما در پاسخ به میزان واقعی بودن تصویر فیلم از جامعه گفت: بی همه چیز ضعف های عریان خود را دارد، به خصوص در شخصیت پردازی و دیالوگ نویسی؛ که شصیت پردازی اش ناقص است و برخی کاراکترها حتی به تیپ شباهت پیدا می نمایند، و دیالوگ های فیلم هم زیادی معمولی و متوسط و بعضا دستمالی شده اند؛ اما تصویری که فیلم از جامعه ارائه می دهد تصویری درست و واقعی ست. در جامعه ما هر روز تنش های وحشتناک و فراوانی بین مردم بر سر کوچکترین مسائل ایجاد می شود که دلیل اصلی آن همین پریشان احوالیِ ناشی از بحران مالی و معیشت است؛ و هرچه این مشکل گسترده تر شود، اتفاقی که در درون ما میفتند هولناک تر خواهد بود.

ما در مبانی دینی خود نیز صراحتاً داریم که فقر؛ باعث آشفتگیِ ذهن و پریشان احوالی و اغتشاشاتِ درونی انسان است و حتی ایمان انسان را نشانه را می گیرد. وقتی فقر، ایمان را که مهمترین دارایی انسان است به باد می دهد، طبیعی است که می تواند همه چیز را مکوششی و کن فیکون کند. دقیقا شبیه به همان موقعیتی که در بی همه چیز مشاهده می کنیم.

امیررضا مافی نویسنده، منتقد و مجری برنامه نقد سینما هم درباره این فیلم معتقد است: بی همه چیز محسن قرایی به لحاظ کارگردانی فیلم خوب و رو به جلویی است. نشان می دهد که قرایی در قاب بندی ها، در نما ها و در بازی دریافت کارگردان مسلطی است. اما به لحاظ فیلمنامه که اقتباسی از دیدار با بانوی سالخورده فردریش دورنمات است، به نظر می رسد با وجود اینکه کوشش نموده اقتباسی نعل به نعل داشته باشد، سرانجام بندی را تغییر داده و کوشش نموده تا ایرانیزه بشود.

این سرانجام بندی متغیر و فراز های گلدرشتی که قرایی برای بیان مسائل سیاسی استفاده نموده، به پاشنه آشیل کارش تبدیل شده است. یعنی اگر نقطه قوت بی همه چیز اقتباس از یک نمایشنامه خیلی مشهور است، همین موضوع به واسطه حرف های گلدرشت سیاسی که در لابه لای فیلم زده می شود به پاشنه آشیل اثر هم تبدیل شده. فراز هایی که البته خوب هم از آب در نیامده است. درباره بازی ها؛ پرویز پرستویی در این فیلم خودش را دوباره تکرار می نماید، ولی بازیگران دیگر فیلم خوب توانستند از پس نقششان برآیند.

مافی درباره مطابق بودن فضای فیلم با واقعیت جامعه هم گفت: به هر حال ما با یک فیلم اقتباسی مواجهیم وچون به شدت، به متن دورنمات وفادار است نمی شود تحلیل ویژه ای درباره اینکه قصد سیاه نمایی دارد یا نه ارائه دارد. خود این نمایشنامه نسبتا سیاه است. اما قرایی کوشش نموده که طعنه های جدی سیاسی را به جامعه وارد کند. در نقد به وضع موجود حرکت کند، اما دقیقا در همین نقطه که می خواهد حرف های سیاسی بزند در ورطه سیاست زدگی می افتد و به سمت سیاه نشان دادن فضا حرکت می نماید.