یاسمینا رضا؛ پدیده فرهنگی دهه آخر قرن بیستم ادبیات فرانسه - وبلاگ مجله پریها

با ما همراه باشید و با تور ارزان فرانسه از کشور عشاق دیدن کنید و در شهرهای پاریس، مارسی بگردیم و برج ایفل ، موزه لوور و دیگر جذابیت های این شهر زیبا را ببینیم

بیشتر نمایشنامه های یاسمینا رضا، اقبال روی صحنه رفتن در سطح دنیای را داشته اند و از استقبال عمومی نیز برخوردار شدند. موفقیت این نمایشنامه ها مرهون مضمون آنها است که بیشتر درباره روابط هستند، روابط با خانواده، دوستان و به طور کل روابط انسانی که همیشه با تنش هایی همراه هستند. در ایران دو نمایشنامه او یعنی خدای کشتار و هنر بارها توسط کارگردان های مختلف روی صحنه رفته اند و ایرانی ها یاسمینا را نه فقط به خاطر نمایشنامه هایش بلکه به خاطر یک رگ ایرانی اش نیز دنبال می نمایند.

یاسمینا رضا (Yasmina Evelyne Agnes Reza) متولد 1 مه 1959 در پاریس (نمایشنامه نویس، بازیگر، رمان نویس، فیلمنامه نویس) است. بیشتر ایرانی ها یاسمینا را ایرانی می دانند اما باید بدانید که او نیمه ایرانی است. پدرش دو رگه (ایرانی، روس)، بازرگان و همچنین نوازنده غیرحرفه ای پیانو بود و مادرش اهل مجارستان بوداپست و نوازنده ویلن بود. پدر و مادرش هر دو (یهودی الاصل) بودند.

پدر یاسمینا، بعد از مهاجرت پدربزرگش، در روسیه به دنیا آمد و در زمان جنگ دنیای به پاریس مهاجرت کرد. بعدها همین مهاجرت و خاطرات پدر مبنای داستان هاى عجیب و غریب و طنزنویسی اش شد.

یاسمینا درجوانی به دانشگاه نانتر فرانسه رفت تا در رشته جامعه شناسی و مطالعات تئاتر تحصیل کند. سپس برای آن که به طور عملی با مقوله تئاتر آشنا گردد، در مدرسه هنرهای نمایشی اکول ژاک لوکوک تحصیلات خود را ادامه داد و در همین مدرسه بود که نبوغ تئاتری او نمایان شد و راه ورودش را به عرصه بازیگری مهیا کرد.

او کار خود را با بازیگری آغاز کرد، اما بعد از مدتی، بازیگری به تنهایی نتوانست او را قانع کند پس به نوشتن روی آورد. البته لازم به ذکر است که استعداد او در بازیگری چیزی کم از نویسندگی اش نداشت تا آن جا که برای بازی در نمایشنامه ای، که بر اساس مسخ کافکا تنظیم شده بود، به کارگردانی رومن پولانسکی جایزه مولیر را گرفت و به عنوان چهره ای شناخته شده در بازیگری مطرح شد و سال 1990 به دلیل بازى در نمایش گذر زمستانى باز هم همین جایزه را دریافت کرد. او معمولا در نمایشنامه های خود ایفای نقش می نماید و نقش اصلى را دارد و در عین حال، طنزآمیزترین قسمت های نوشته هایش مربوط به بازى خودش است.

او در سال 1987، نخستین نمایشنامه خود را با نام گفت و گوهای پس از خاکسپاری نوشت که با موفقیتی چشمگیر روبرو شد و در سال 2003 نخستین رمان خود را با نام حرمان منتشر کرد. اما عجیب ترین تجربه یاسمینا در زمینه رمان، نوشتن کتابی درباره نیکلا سرکوزی، رئیس جمهور پیشین فرانسه است. او که به شخصیت، زندگی و فعالیت های سیاسی سرکوزی علاقه مند شده بود، به مطالعه و تحقیق وسیعی درباره او پرداخت. سرکوزی هم، از این پیشنهاد استقبال کرد و به یاسمینا اجازه داد که در دیدار های خصوصی اش حضور داشته باشد همین موجب شد تا جناح مخالف سرکوزی به نقد یاسمینا رضا بپردازند و درباره رابطه او و سرکوزی شایعه پراکنی نمایند.

او در این کتاب به تجزیه و تحلیل شخصیت سرکوزی و هر آن چه که سرنوشت سیاسی می نامند، پرداخته است و سرکوزی را انسانی واقعی، اما بسیار آسیب پذیر معرفی می نماید که در معرض رنج های بسیاری است. رضا این کتاب را یک پرتره ادبی غیر داستانی می داند که تا به امروز زندگی نامه نویسان، مقاله نویسان یا روزنامه نگاران نتوانسته اند چنین اثری درباره سیاستمداران مطرح دنیا در زمان اوج قدرت سیاسی شان بنویسند.

خدای کشتار

نمایشنامه خدای کشتار به فرانسوی ( Le Dieu du carnage) به قلم یاسمینا رضا است که آن را در سال 2006 به زبان فرانسوی نوشت و تا کنون به 35 زبان دنیا ترجمه شده است. این نمایشنامه یک درام تناقض آمیز و آمیخته به طنز است که چهار شخصیت دارد که شامل دو زوج می باشند.

قصه درباره پسر یازده ساله ای است که دو دندان هم کلاسی خود را شکسته است. خانواده رایل برای دل جویی و تفاهم به خانه خانواده هویل می آیند. تا از طریقی متمدنانه بچه ها را آشتی دهند. اما این دیدار در کمال ناباوری خود تبدیل به نزاعی غیرمتمدنانه می گردد.

این نمایشنامه از 15 تا 29 دسامبر 2008 به کارگردانی ماتیاس گهرت (Matthias Gehrt)در آلمان به روی صحنه رفته است و در ایران در آذر 1387 به زبان فارسی در سالن سایه تاتر شهر به کارگردانی علیرضا کوشک جلالی و بازی بهاره رهنما، اشکان خطیبی، سیما تیرانداز و رضا مولایی توانست تماشاگران زیادی را به خود جلب کند. همچنین در سال 2011 رومن پولانسکی فیلمی را بر اساس این نمایشنامه با نام کشتار ساخت.

پیتر فون بکر(Peter von Becker) منتقد آلمانی تئاتر در مجله تئاتر امروز درباره آثار رضا می نویسد:

• چه فیلمی ببینم؛ خوشامدگویی به اکران پاییزی با فیلم های مطرح جشنواره ونیز گذشته (شهریور 98)

هنر

نمایشنامه هنر باعث شهرت دنیای یاسمینا رضا شد. این متن برای اولین بار در سال 1994 میلادی در فرانسه اجرا شد و ضمن دریافت جایزه مولیر به موفقیت های بسیاری در سطح دنیا دست پیدا کرد و جوایزی مانند ایوینگ استاندارد، لارنس اولویه، فانی و تونی را تصاحب کرد و از سوی روزنامه دی ولت برنده جایزه ادبی ولت در سال 2005 شد. این متن در کشورهای آمریکا، انگلیس، آلمان، روسیه، آفریقای جنوبی، اسکاندیناوی و ایران به صحنه آمده است.

بعضی از منتقدان زمانی که یاسمینا رضا نمایشنامه هنر را نوشت او را هم طراز با بکت خالق درانتظار گودو نامیدند.

اصلی ترین مضمون نمایشنامه هنر تقابل سنت و مدرنیته است و قصه درباره مردی است که به هنر کلاسیک اعتقاد دارد و در مقابل، دوستش به هنر مدرن پای بند است. این دو بر سر یک تابلو که کاملا سفید است، مجادله لفظی می نمایند و دوستی آنها بهم می خورد.

خود او این اثر را با وجود طنز درونی مستتراش تراژدی می نامند و در پاسخ به این که چرا هنر یک تراژدی است، می گوید:

تم اصلی نمایشنامه هنر، خودفریبی است. یاسمینا رضا در این باره به خبرنگار گاردین می گوید:خودفریبی برای من بخش مهمی از زندگی است و من امروز بخصوص آن را با دنبال کردن یک چهره سیاسی می بینم. خودفریبی امروز حکومت می نماید. خودفریبی عنصر مسلط نهاد بشری است. خودفریبی تنها دروغ گفتن به دیگران نیست بلکه دروغ گفتن به خود است. شکلی از محافظت است و ناشی از احساسات دیگر مثل احساس غرور، نخوت، ترس، و درآمیختن با دیگران است.

خوشا خوشبختان

کتاب خوشا خوشبختان را زهرا خانلو به فارسی ترجمه نموده و انتشارات چترنگ آن را در 143 صفحه منتشر نموده است. کتاب شامل 21 فصل و 18 شخصیت است که می توان هر فصل را به عنوان یک داستان کوتاه مطالعه کرد، اما شخصیت های کتاب از هم مجزا نیستند و به نحوی با هم ارتباط دارند و دغدغه مشترک همه این افراد رسیدن به خوشبختی واقعی است.

در تمام این روایت ها جست و جوی مفهوم زندگی، معنای خوشبختی و هستی متزلزل انسان متجدد پدیدار می گردد. خلا عشق راستین در هستی انسان امروز با نگاهی ساده، باورپذیر و به همان اندازه دقیق آنالیز می گردد. این فقدان خواننده را وادار می نماید تا بیندیشد که عشق چیست و ارزش هستی کدام است و راه رهایی کجاست.

نیویورک تایمز در خصوص خوشا خوشبختان می نویسد:

سه روایت از زندگی

کتاب سه روایت از زندگی نمایشنامه ای دیگر از یاسمینا رضا است که توسط فرزانه سکوتی به فارسی ترجمه شده و نشر نی آن را در قطع جیبی به چاپ رسانده است.

این نمایشنامه کوتاه و سه پرده ای در سه موقعیت به ظاهر ساده، برخوردها، ارتباطات و چالش های دو زوج را به تصویر می کشد که در یک روز تعطیل و بدون هماهنگی، برای زوج اول مهمان می آید. این مهمانان زن و شوهر دوم ماجرا هستند که تمام اتفاقات و گفت وگوهای بعد، پیرامون تنش های موجود بین این دو زوج شکل می گیرد. آنچه که در هر روایت تغییر می نماید، رفتار و تعامل این دو زوج با هم است. در اپیزود اول و دوم، هر دو خانواده قصد دارند متمدنانه برخورد نمایند و خود را روشنفکر نشان دهند و طرف مقابل را با طعن و کنایه، تحقیر نمایند. در اپیزود سوم، دو خانواده هویت اصلی خودشان را نشان می دهند. دست از محافظه کاری برمی دارند و دیگر چهره اصلی خودشان را پشت نقاب مصلحت اندیشی پنهان نمی نمایند.

در اصل، نویسنده میخواهد تا در تمام طول داستان و در هر پرده، لایه های درونی و منفعل افراد و درونیات آن ها را که اساس واکنش هایشان است، به خودشان و افراد دیگر نشان بدهد.

گذر از زمستان

گذر از زمستان دومین اثر از یاسمینا رضا در حیطه ادبیات نمایشی با ترجمه ای روان از پویا وکیل زاده و پیغام خرامش است. داستان گذر از زمستان در سال 1985 میلادی اتفاق می افتد که تمام اتفاقات آن در یک باغ و آلاچیق یک هتل در دامنه کوه آلپ و در پاییز رخ می دهد. گذر از زمستان، زندگی افراد مرفه ای را به تصویر می کشد که درگیری ذهنی خاصی ندارند اما بنا به دلایل مختلف شاد نیستند و از زندگی شان لذت نمی برند، البته در این میان عذاب وجدان یهودیانی که در جریان نسل کشی یهودیان خود را کنار کشیده بودند را نیز به زیبایی توضیح داده می گردد.

با خواندن این نمایشنامه در می یابید که مرفه بودن لازمه شاد بودن نیست اما با ایجاد هماهنگی درونی، دیگران، موسیقی و طبیعت گذشته خود را بدون پشیمانی می پذیرید و در نهایت برای خودتان آرامش و شادمانی را به ارمغان خواهید آورد. این نمایشنامه حاوی نکته های زیادی از تجربه های شخصی نویسنده برای به تصویر کشیدن اضطراب و عصبانیت در دنیای معاصر است.

گفت و گوهای پس از یک خاکسپاری

گفت و گوهای پس از یک خاکسپاری اولین نمایشنامه یاسمینا رضا است که در سال 1978 آن را نوشته است. نگارش این نمایشنامه، جایزه مولیر را برایش به ارمغان آورد. هرچند که خودش در جایی اعتراف نموده است که اولین نمایشنامه ام را از سر غیظ و تنها براى این که عصبانیتم فروکش کند، نوشتم.

عنصر اصلی این اثر، خانواده و روابط حاکم در آن است؛ اثری کاملا مبتنی بر روابط آدم های فامیل و غیر فامیل در اجتماعی به نام خانواده. این نمایشنامه درباره یک روز پس از خاکسپاری مردی است که ناتان و الکس دو پسر و ادیت تنها دخترش با دیگر افراد خانواده با کمی طنز سیاه درباره مرد دفن شده و زندگی گذشته شان حرف می زنند. غیبت می نمایند، نفرت می ورزند، عشق می بازند، خیال می بافند، می خندند، می گریند، می هراسند، امید می بندند و حسرت می خورند. در این گفت و گوها مرز بین واقعیت و خیال، روزمرگی و جاودانگی، عشق و نفرت، جدیت و طنز، وفاداری و بی وفایی، صحنه ی تئاتر و صحنه زندگی به هم ریخته است.

شک شخصیت ها به صداقتشان و ماندن در منزل متوفی شب پس از خاکسپاری در تطابق با هم است. این شک در دیالوگ های سه فرزند مرد متوفی به وضوح دیده می گردد. تشابه تجربه های گذشته دو زن از مدعوین مراسم خاکسپاری نزدیکی بین این شخصیت ها را بیشتر می نماید. این اثر در کوشش است تا پایبندی به سنت های خانوادگی را در فرانسه امروز با وجود مدرنیته نشان دهد.

سوار بر سورتمه آرتور شوپنهاور

سوار بر سورتمه آرتور شوپنهاور نوشته یاسمینا رضا است که دکتر حامد فولادوند آن را به فارسی ترجمه نموده و توسط انتشارات عطائی در سال 1393 و در 96 صفحه به بازار عرضه شده است.

این اثر نه یک نمایشنامه صرف است و نه یک داستان بلند یا حتی یک رمان، بلکه اثری در قالب رمان نمایش است. نگارش و تألیف چنین آثاری، که چندی است در اروپا و به خصوص در فرانسه رواج یافته، قالب تازه ای است که در ایران هنوز تجربه نشده است.

در سال 1980 لویی آلتوسر، فیلسوف نامدار فرانسوی و استاد میشل فوکو و ژاک دریدا، همسر خود را خفه کرد، کتاب حاضر به این جنایت عجیب اشاره دارد. سحرگاه 16 نوامبر سال 1980 در پاریس، حادثه ای عجیب و باور نکردنی رخ داد. صدای زنگ، پی اِر اتی ین، پزشک درمانگاه مدرسه عالی نورمال را از خواب بیدار کرد. لویی آلتوسر، فیلسوف مشهور مارکسیست و از مدرسان و ساکنان قدیمی مدرسه با وضعی آشفته به دنبال او آمده بود. پزشک به همراه آلتوسر به اتاق او رفت و با تعجب جسد همسر آلتوسر هلن ریتمن را دید که به دستان آلتوسر خفه شده بود. به زودی این فیلسوف قاتل را به تیمارستان سنت آن راهنمایی کردند و خبر این حادثه هولناک در روزنامه ها، محافل فرهنگی و دانشگاهی فرانسه و دنیا پخش شد.

تصویر زیبا

تصویر زیبا عنوان نمایشنامه دیگری از یاسمینا رضا است که در سال 2015 چاپ شده است. این نمایشنامه با ترجمه شقایق کبودانی در 84، توسط نشر پوینده منتشر شده است.

این اثر با رگه های پوچ گرایانه، آمیخته شده با طنز است و متشکل از پنج شخصیت از طبقه بورژوازی (طبقه متوسط جامعه) است.

آندرا، بوریس آمت، فرانسواز هیرت، اریک بلوم و ایون بلوم نام پنج شخصیت این نمایشنامه است.

در خلاصه این نمایشنامه آمده است که در یک شب گرم تابستانی بوریس به همراه معشوقه اش آندره آ به رستوران می رود و بوریس آن جا به طور اتفاقی فرانسوآز ، دوست صمیمی همسرش را می بیند. فرانسوآز و یارش، اریک، نیز برای جشن تولد ایون، مادر اریک، به رستوران آمده اند. در صورتی که بوریس تمایل زیادی برای ترک رستوران دارد ولی آندره آ با شیطنت هر چه بیشتر سعی بر دل ربایی از اریک می نماید. همچنین با توجه به سابقه کاریش به عنوان متصدی در داروخانه، آشنایی زیادی از داروها دارد و این امر باعث استحکام رابطه اش با ایون می گردد؛ چراکه ایون علاقه شدیدی به مصرف داروهای مختلف دارد.

در این نمایشنامه، شاهد ایجاد فضای بسته جهنمی ای می شویم که هیچ یک از پنج شخصیت راه فراری از آن نمی یابند و تنها راه نجاتشان را دروغ گفتن های پی در پی می دانند که به مکوششی شدن روابط شان می انجامد.

در توضیحات پشت جلد کتاب آمده است: