خبرنگاران چرایی سرپیچی از مقررات پیشگیرانه در بحران کرونا - وبلاگ پریها

روزنامه ایران یکشنبه 20 مهر، یادداشتی را به قلم حسین ایمانی جاجرمی دانشیار جامعه شناسی توسعه دانشگاه تهران، منتشر کرده است که در ادامه آن را می خوانیم: با این حال همیشه آدم هایی پیدا می شوند که از اجرای مقررات سرپیچی می کنند. با وجود محدودیت ها و درخواست ها و حتی التماس های مقامات بهداشتی به سفر می فرایند، ماسک نمی زنند و خلاصه حاضر نیستند رفتار خود را تغییر داده و با شرایط اضطراری تطبیق پیدا کنند. البته این مسأله خاص کشور ما نیست و کم و بیش در همه جا به چشم می خورد، پس با یک مسأله عمومی به نام مقررات شکنی روبرو هستیم.

با این که چنین مسأله ای همیشه در همه جوامع وجود داشته است اما آن چنان که متخصصان رفتاری می گویند در جریان همه گیری ویروس کرونا برحسب عوامل فرهنگی، جمعیتی و روان شناختی، قانون شکنی شرایط بدی پیدا کرده و کسانی که مبادرت به این کار می کنند می توانند در چشم بقیه به عنوان آدم هایی خودخواه و خطرناک جلوه کنند. در کشوری مثل ژاپن که اجرای مقررات فاصله گذاری، بیشتر امری اجتماعی بوده تا سیاسی، بی توجهی به مقررات و به خطر انداختن جان دیگران می تواند با مجازات های اجتماعی سنگینی چون طرد و تحقیر اجتماعی روبرو شود.

مسأله ای که برای فرد متخلف در کشوری با فرهنگ جمع گرا می تواند هزینه های سنگینی داشته باشد. می توان در مورد بی توجهی به مقررات عمومی در شرایط بحران، پرسش هایی طرح کرد و به آنها بر اساس دانش جامعه شناسی و رفتارشناسی پاسخ داد.

نخستین پرسش این است که چرا برخی آدم ها از مقررات عمومی سرپیچی می کنند و بقیه تابع مقررات هستند؟ یک عامل مهم در اینجا فردگرایی در مقابل جمع گرایی است.

به نظر برخی روانشناسان برخی جوامع گرایش بیشتری به فردگرایی یعنی باور به اهمیت بیان حس هویت و ترجیح منافع فردی بر منافع جمعی دارند. آدم ها در فرهنگ های فردگرا تمایل به پس زدن مقررات و نادیده دریافت تلاش های مقامات بهداشت عمومی دارند. هرچه این مقامات می کوشند تا با پیام های مربوط به خطرات ویروس و تقاضا برای گذشت و نوع دوستی با تلنگر رفتار را تغییر دهند، فردگراها گوش شان بدهکار نیست و به راهی که خود تشخیص می دهند می فرایند.

اگر گفته شود که زدن ماسک کمک به محافظت از دیگران می کند، در فرهنگ های فردگرا، آدم ها فقط بی اعتنایی می کنند. قانون در چنین جوامعی نقش اساسی در تنظیم رفتارها دارد. جامعه نمی تواند اجازه دهد هرکس هر کاری که خواست انجام دهد و نظم عمومی را از طریق قانون اعمال می کند. اما در فرهنگ های جمع گرا احتمال بیشتری دارد که مردم آنچه را که به نفع همگان است انجام دهند زیرا منافع جمعی ارزش و اهمیت بیشتری نسبت به منافع فردی دارد.

پرسش دوم به مسأله اعتماد و ترس می پردازد و اهمیت آنها را می پرسد. این دو عامل هم تأثیرگذاران مهمی روی رفتار آدم ها هستند. در جوامعی که با شکاف های سیاسی روبه رویند، مردم احتمالاً اعتماد کمتری به طرف مقابل می کنند و مسائل را از دیدگاه اردوهای دوست و دشمن می بینند.

اگر از مقامی خوششان بیاید به حرف او اعتماد می کنند اما اگر بدشان بیاید، تره هم برای حرف او خرد نمی کنند. مسأله خوش بینی و ترس هم هست. مقدار مناسبی از هر دو برای جامعه خوب است اما اگر هر کدام بیش از اندازه در جامعه شیوع داشته باشند ممکن است مسائل و صدماتی را سبب شوند. برای مثال در شرایط کرونایی، خوش بینی و گفتن این که حالا طوری نمی شود می تواند فرد را به سمت ریسک پذیری هایی سوق دهد که به شکلی باور نکردنی خطرناک باشد.

پرسش سوم به این اشاره می کند که چرا اجرای فاصله گذاری اجتماعی مشکل است؟ برخی متخصصان رفتاری می گویند که ما به اصطلاح جانوران اجتماعی هستیم، بدن و ذهن ما برای ارتباط طراحی شده است و همه گیری به شکل های زیادی علیه غرایز ارتباطی ما عمل می کند.

هرچقدر گفته می شود که از تجمع و شرکت در مراسم گروهی خودداری شود، اما بازهم دیده می شود که عده ای کار خودشان را می کنند. باید قبول کرد که مقاومت در برابر تمایل به گردهم آمدن و پیوندهای گروهی کار سختی است و به این آسانی ها که تصور می شود، نیست. پرسش چهارم می گوید اگر قانون شکنان در اقلیت هستند چرا نباید نسبت به آنها بی تفاوت بود؟ مسأله این است که در معضل جمعی بزرگی چون همه گیری کرونا که اکنون جوامع را گرفتار کرده است سرپیچی از مقررات حتی اگر کم هم باشد فرقی با قانون شکنی تعداد زیادی از آدم ها ندارد و قانون شکنان با وجود تعداد کم شان، اثر اقداماتشان بر بقیه وسیع و مخرب خواهد بود.

حال راه حل چیست؟ یک راه این است که در ابتدا ببینیم جامعه از نظر فرهنگی در چه وضعیتی است؟ آیا ارزش های جمع گرا حاکم هستند یا در مقابل آن این فردگرایی است که بر جامعه سیطره یافته است. در جامعه جمع گرا راه مقابله با بحران کرونا، اعتماد به مردم و سازوکارهای اجتماعی است. داده ها نشان می دهند کشوری مثل ژاپن از این طریق پیروز شده تا بحران را کنترل کند و دولت کار زیادی جز اعلام هشدار و درخواست همکاری از مردم نکرده است. در جامعه فردگرا اما باید قانون وارد عمل شود و با افراد خاطی برخورد کند.

با این حال در جوامعی که نیاز به سازوکارهای قانونی دارد افراد از حقوق هم برخوردارند. برای مثال اگر دولت می خواهد کسب و کاری بسته شود باید از طریق مناسب جبران خسارت هم برای فردی که از منافع خود گذشته است انجام دهد. ایران با وجود آن که کشوری به نسبت جمع گرا محسوب می شود اما در سال های اخیر با سلطه پیدا کردن سازوکارهای سرمایه داری و تغییرات ارزشی، بشدت به سوی فردگرایی در حال حرکت بوده است. بنابراین در این شرایط باید سیاست های مبتنی بر جمع گرایی و فردگرایی را در کنار هم برای مقابله با بحران جلو برد.