چهل ستون و یادگارهای دوران شکوه اصفهان - وبلاگ مجله پریها

به این منظور شاه عباس صفوی برای ثبات و توجیه قدرت خود، از فعالیت های عمرانی بخصوص احداث باغ کمک جست برای مثال او دستور داد یک مرکز تازهی برای شهر اصفهان درست نمایند. این مرکز در بخش جنوب غربی شهر و بر روی باغ نقش دنیا شکل گرفت. در ادامه با خبرنگاران همراه باشید

باغ نقش دنیا، قبل از انتخاب آن به عنوان یک مرکز حکومتی، به وسیله شاهان صفوی به عنوان اقامتگاه مورد استفاده قرار می گرفته و جزو تیول شاهی محسوب می شده است.

به این ترتیب شاه عباس که در پی توسعه اقتدار خود بود، میدان نقش دنیا را ساخت که بتواند میان شهر اصفهان و باغ های خود در دولت خانه پیوند برقرار نماید.

به این ترتیب میدان نقش دنیا نقش فضای عمومی را ایفا می کرد که به واسطه عمارت عالی قاپو به بخش دولتی ارتباط می یافت.

عمارت عالی قاپو در این میان نقش مشخص نماینده ای داشت. این عمارت که از پنج طبقه با تالار ستون داری مشرف بر میدان تشکیل می شد، مهم ترین سازه سردر مجموعه دولتخانه محسوب می شد.

عمارت عالی قاپو، فقط راه رسیدن به محوطه کاخ نبود، بلکه به وسیله میدان بزرگی بر نقش دنیا مشرف بود. به این علت هم نظرگاهی برای شاه فراهم می آورد و هم خود جلوه ای زیبا داشت.

عمارت سردر، نمای شهری دولتخانه را ارائه می کرد. ورای این بنای چند منظوره، مجموعه ای از کاخ ها و باغ های سلطنتی سازمان یافته بودند که معروف ترین آن ها عمارت چهل ستون بود که این مقاله در باره این عمارت است.

بر اساس نوشته های متون تاریخی، شاه ناماعیل دوم، برای اولین بار، عمارتی را در میان باغ نقش دنیا ایجاد کرد. اما شاه عباس اول با بنایی ساده مرکب از یک تالار و اتاق های گوشواره ای در چهار سوی آن، هسته مرکزی چهل ستون را بنا نهاد و توانست در بیست و سه سالگی سلطنت خود جشنی در آن بر پا نماید.

در سال 1326 شمسی کتیبه ای که از زیراندود گچ بیرون آمده بود باعث شد اطلاعات ارزشمندی درباره این دوره به دست محققین تاریخ بیفتد. بر این اساس روشن شد در زمان شاه عباس دوم، تغییراتی در ساختار و تزیینات این بنا اجرا شده که از جمله الحاق تالاری ستون دار به جانب اصلی بنا و اجرای تزیینات نفیس از شمار این تغییرات است.

پس از او تا هجوم افغان ها، از این کاخ هم چنان برای برگزاری تشریفات رسمی استفاده می شد. حین برگزاری یکی از این جشن ها در زمان شاه سلطان حسین، چهل ستون دچار آتش سوزی شد و به علت خرافه پرستی شاه که خاموش کردن آتش را خلاف مشیت خدا می دانست، عمارت در شعله ها سوخت و آسیب دید. پس از بازسازی، نوسازی و آرایش تازه، از این عمارت و باغ پیرامون آن، تا هنگامه هجوم افغان ها استفاده می شد. در زمان هجوم افغان ها این بنا چون سایر از کاخ ها و عمارت های شاهی مورد حمله مهاجمین نهاده شد و اشیای نفیس غارت شد.

در زمان ظل السلطان، پسر ناصرالدین شاه، قاجار بر اصفهان بیشترین آسیب، بر این بنا وارد شد. به دستور او، بسکمک از نگاره ها، با ضربه های تیشه مخدوش و با لایه ای از گچ پوشانده شد. آیینه های ستون های ایوان ها و دیواره ها خراب شد و درها و پنجره های نفیس منبت کاری، گره چینی و خاتم کاری که با شیشه های رنگی آراسته شده بود، برای استفاده در کاخ شخصی حاکم به عمارت مسعودیه در تهران انتقال یافت.

البته، درمقایسه با کاخ های دیگر صفوی نظیر آیینه خانه، هفت دست و نمکدان که به وسیله ظل السلطان کاملا ویران شد، این بنا شانس بیشتری داشت و ماندگارتر شد. این عمارت در سال 1310 در لیست آثار ملی ایران ثبت و شرایط مساعد برای حفاظت و مرمتش مهیا شد. خوشبختانه در چند سال اخیر به اتفاق 8 باغ دیگر، نامش در لیست این بنا در میراث دنیای یونسکو هم به ثبت رسید

علت نام گذاری چهل ستون

بسکمک علت نام گذاری چهل ستون را به خاطر وجود 20 ستون در ایوان شرقی عمارت می دانند که هنگامی آفتاب بر حوض مقابل می تابد تصویر آن ها در مجموع 40 ستون ایجاد می نماید.

این ایده دارای اشکال است، زیرا پیش از این، کوشکی با نام چهل ستون در قزوین وجود داشت که فاقد ویژگی یاد شده بود. بنابراین باید عدد 40 نشانه ای از کمال و پختگی یا تعدد دانسته گردد.

البته در جای دیگری از تمدن ایرانی این نام به تخت جمشید اطلاق شده بود. البته نه به علت بازتاب تصویر ستون هایش در آب و نه به خاطر کمال و پختگی، به علت ستون های به جامانده این نام برای آن انتخاب شده بود.

کاخ و ایوان چهل ستون نقشه مستطیل شکلی دار که شانل یک تالار مرکزی با گنبد، 4 ایوان در چهار سوی آن و 4 اتاق در دو طبقه در دو طرفش ایوان ها و ایوانی بزرگ با ابعاد بسیار بزرگ بر صفه ای به ارتفاع 1 متر از سطح باغ و رو به مشرف بنا شده است.

این طرح و معماری معمولا انسان را به یاد کاخ فیروزآباد ساسانی می اندازد. البته باید گفت که عمدی و یا سهوی بودن این شباهت روشن نیست اما بسکمک، الگوی باغ های صفوی را در ایران باستان جسته اند.

ورودی اصلی کاخ چهل ستون

اگر ایوان بزرگ عمارت چهل ستون را مهم ترین فضای این بنا بدانیم اشتباه نکرده ایم. این جایگاه باعث شده است که پژوهشگران، اغلب این قسمت از بنا را با کاخ های پیش از اسلام مقایسه نمایند و از نقشه اولیه کوشک غافل شوند. استفاده از تالار ستون دار به این بنا، محدود نیست و در بناهایی که مانند عمارت عالی قاپو، تالار طویله و آیینه خانه کاربرد داشت. در دو بنای اخیر و چهل ستون، عمارت به واسطه تالاری با استخری طویل و منظر پیرامون مرتبط می گردد.

بین ایوان ستون دار یک تالار چوبی به ابعاد 17 در 38 متر متشکل از 18 ستون چوبی با قطر 60 سانتی متر و ارتفاع 13 متر با پایه ستون های سنگی به ارتفاع 60 سانتی متر و سر ستون های مقرنس شکل وجود دارد.

در بخش مرکزی تالار، حوضی به صورت چهارگوش و مرمری وجود دارد. اما زیبارین بخش تالار، سقف آن است که قاب بندی، منبت کاری و طلاکاری شده ای دارد..

ماجرای نقاشی های چهل ستون

در دوره صفوی در کنار آینه کاری و آرایه های گوناگون نقاشی یکی از نگارگری های شاخص به شمار می رفت. این هنر در بسکمک از کاخ های این دوران به کار گرفته شده است. عمارت هایی مانندعالی قاپو، هشت بهشت و چهل ستون از این هنر به فراوانی استفاده کرده اند.

چهل ستون در این میان دارای تنوعی بی نظیر، هم از نظر کیفیت و هم تنوع سبک های به کار رفته به شمار می آید. از این نقاشی ها، جهت تزیین فضاهای معماری، اعم از تالار بارعام، اتاق ها و ایوان ها بهره گرفته اند. نقاشی های دیواری چهل ستون، در چهار گروه زیر تقسیم بندی می شوند:

گروه اول صحنه هایی با موضوعاتی چون جشن و شادی و شکار به سبک رضا عباسی، هنرمند برجسته دوره شاه عباس اول است که لقب عباسی او حکایت از مقدار نزدیکی او به شاه دارد.

گروه دوم صحنه های بسیار بزرگ که در بخش فوقانی دیوارهای شرقی و غربی تالار بارعام اجرا شده است که رویدادهای تاریخی و صحنه هایی از دربار صفوی را نشان می دهند و از این جهت از مدارک ارزشمند تاریخی به شمار می فرایند.

این مجالس عبارتند از مجلس پذیرایی شاه عباس اول از ولی محمد خان ازبک. صحنه جنگ شاه عباس اول با عثمانی ها در چالدران. مجلس پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون، پادشاه گورکانی هند.

در دیوار شرقی تالار نیز این صحنه ها در نقاشی های متعدد به چشم می خورند: جنگ نادرشاه در کرنال هند. پذیرایی شاه عباس دوم از ندر محمد خان، حاکم ترکستان. گروه سوم: مجالسی بزرگ از جشن ها و گلگشت های درباری یا مضامین ادبی مانند خسرو و شیرین و یوسف و زلیخا. در اجرای این نقاشی ها، ترکیبی از سبک های ایرانی، اروپایی و هندی مورد استفاده نهاده شده است.

خودسوزی همسر حاکم قندهار

صحنه خودسوزی همسر حاکم قندهار در واقع یکی از شاخص ترین نقاشی های این بخش است. همسر حاکم قندهار ظاهرا در هنگام مرگ پیش بینی کرده بودکه شاه عباس دوم پس از چهل روز، انتها شهر را فتح خواهد کرد. شاه عباس پس از پیروزی در این جنگ، به پاس قدردانی از او دستور داد واقعه خودسوزی او بر دیوار چهل ستون تصویر شد تا حماسه این زن دلیر جاودانه گردد.

گروه چهارم: نقاشی هایی است که از مسیحیان ایرانی که در ایوان های شمالی و جنوبی و طاقچه های دو سوی شاه نشین کشیده شده و احتمالا به دست نقاشان هلندی به نام های دربتر لوکار و فیلیپ آنجل خلق شده اند که سبکی اروپایی دارند.

چهل ستون

علاوه بر نقاشی هایی که در باره آن ها صحبت شد، دیوارهای داخلی و سقف های این بنا و حتی جدار داخل گنبدهای تالار میانی همگی به شکل گسترده ای با با نقوش اسلیمی و گیاهی آرایش شده است. این شرایط به گونه ای است که در فضاهای این عمارت هیچ جایی بدون تزیین باقی نمانده است. البت همه نقاشی های به کار رفته در آرایش این بنا شامل مضمون ها و سبک هایی از نقاشی آن دوره است که مجموعه این نقش ها و نگاره ها این عمارت خاص را در میان سایر بناهای این دوره کاملا بی نظیر کرده است.